قیام 29 بهمن مردم تبریز(29 بهمن 1356)

سال 1356 سال شتاب حرکت اسلامی مردم ایران بود، روی کار آمدن کارتر و فشار دمکرات ها برای ایجاد رفرم هایی در فضای سیاسی ایران تأثیرات خود را در نیمه دوم سال پنجاه و شش نشان داد. با نفوذی که امریکایی ها بر رژیم پهلوی داشتند، شاه را وادار کردند که سیاست خارجی آنها را بپذیرد. سیاست فریبنده کارتر ایجاد فضای باز سیاسی در کشورهای زیر نفوذ آنان بود. در شرایطی که فضای باز سیاسی زمینه برخی اعتراضات را فراهم آورده بود، شهادت حاج آقا مصطفی خمینی اوضاع عمومی را برای ابراز خشم و انزجار عمومی مهیا ساخت. کمتر از دو ماه بعد، روز هفدهم دی ماه سال 1356، روزنامه اطلاعات به دستور شاه مقاله توهین آمیزی را علیه امام، روحانیت و مقدسات اسلامی منتشر کرد. در این مقاله که با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» و به قلم مستعار «احمد رشیدی مطلق» چاپ شده بود، قیام شکوهمند 15 خرداد 42 توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود. به دنبال درج مقاله در روزنامه اطلاعات، حوزه علمیه قم، حالت غیرعادی به خود گرفت و طلاب با رفتن به منازل مراجع، اعتراض خود را به رژیم شاه اعلام داشتند و با پیوستن مردم قم به جمع طلاب، این اعتراضات تبدیل به قیام نوزدهم دی ماه و در نتیجه شهادت چند تن از قیام کنندگان گردید که اربعین آن در تبریز حماسه آفرید. آذربایجان در طول تاریخ ایران همواره نقش و اهمیت خاصی داشته است، چه در دوران پیش از اسلام و چه ایران دوران اسلامی، اما نقشی که آذربایجان در تاریخ معاصر ایران بر عهده داشته است بسیار مهم و قابلتوجه است. با آغاز نهضت حضرت امام خمینی یک ارتباط آشکار میان دو شهر قم و تبریز به نظر میرسد. به عنوان نمونه همان روزی که مدرسه فیضیة قم به خاک و خون کشیده شد، مدرسه طالبیه تبریز نیز مورد هجوم نیروهای نظامی شاه واقع گردید. شهر تبریز در میان چند شهر مهم ایران در حرکتهای انقلابی از جایگاه ویژهای برخوردار است که تبلور عینی آن قیام شورانگیز 29 بهمن است.  جرقه های قیام 29 بهمن تبریز چهل روز پس از قیام 19 دی در اربعین شهدای آن قیام در برخی از شهرها عزای عمومی اعلام شد. شهرهای قم و تبریز یکپارچه تعطیل گردید. در تبریز، دانشگاه، بازار و مدارس بکلی تعطیل شد و دهها هزار نفر از مردم برای شرکت در مجلس ختمی که قرار بود در مسجد جامع میرزا یوسف آقا تشکیل شود به سمت آن مسجد روی آوردند. در این شهر اعلامیه آقایان مراجع را با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم به در و دیوار زده بودند. عدهای نیز در مقابل در مسجد گرد آمده و اعلامیه را مطالعه میکردند. سرگرد حق شناس (یکی از فرماندهان شهربانی) با جمعی از مأمورین سر میرسند و به مردم اعلام میکنند متفرق شوند ولی مردم متفرق نمیشوند. سرگرد اعلامیه را پاره میکند و با عبارات رکیک مردم، مسجد و مقدسات اسلامی را مورد اهانت قرار داده و دستور میدهد درهای مسجد را ببندند. از همین رو بین مردم خشمگین و نیروهای شهربانی زد و خوردی صورت میگیرد که بر اثر آن تعدادی از مردم بیگناه تبریز شهید میشوند. مأموران که با سیل جمعیت انقلابی مواجه میشوند لحظاتی پس از آغاز درگیری عقبنشینی میکنند. همان روزی که مدرسه فیضیة قم به خاک و خون کشیده شد، مدرسه طالبیه تبریز نیز مورد هجوم نیروهای نظامی شاه واقع گردید  «همین آمریکایی که اعلامیه حقوق بشر را ـ به اصطلاح ـ امضا کرده است، شما ببینید چه جنایاتی بر این بشر واقع کرده است»   انقلابی «مرگ بر شاه» در خیابانها راهپیمایی کرده و سر راه خود مشروبفروشیها و ساختمان مرکزی حزب رستاخیز، مجسمه شاه در میدان خاقانی و تعدادی بانک و ساختمان دولتی را به آتش کشیدند. شهر تبریز در اربعین شهدای قم به صورت شهر جنگ زده درآمد و حکومت نظامی در آن اعلام شد. مضمون شعارهایی که مردم در آن روز سر میدادند طرفداری از نهضت امام خمینی، سرنگونی رژیم طاغوت، برقراری عدالت اسلامی و رفع ظلم و ستمی بود که توسط پلیس و ساواک بر مردم حاکم شده بود. از جمله این شعارها: «خمینی رهبر ماست»، «قیام، قیام خدائیست»، «ما مردم تبریز پیرو خط امام، پیرو خط پیامبر»، «بیز بو شاهی ایستمیروخ والسلام!» و... بود.  شهر جنگزده مطبوعات و رسانههای دولتی برای گسترده نشان دادن میزان خرابیها، تبریز را به صورت یک شهر جنگزده توصیف کردند. آنان در بوقهای تبلیغاتی خود چنین میگفتند: «در جریان بلوای خونین تبریز هزاران سند بانکی و میلیونها چک و سفته از بین رفته و دهها هزار تومان اسکناس در شعبههای بانکها در آتش سوخت. به گفته مقامات اقتصادی، با از بین رفتن بیشتر اسناد مالی و بهادار بانکهای تبریز، این شهر دچار اختلال اقتصادی شده و این اختلال مدتها ادامه خواهد داشت. میراحمدی (عضو انجمن شهرستان تبریز) گفت: تبریز گریان است. تبریز به یک شهر جنگ زده تبدیل شده است. قلب و روح تبریز جریحهدار شده است.» جراید شاهنشاهی تبلیغ میکردند که علاوه بر تلفات جانی، خسارات مالی سنگینی نیز به مؤسسات ملی و خصوصی مردم وارد شده که به صدها میلیون ریال بالغ میشود. روزنامه رستاخیز نوشت: «یک مقام آگاه در دادگستری تبریز گفت که تاکنون در حدود 250 نفر به اتهام شرکت در تهاجمات و تظاهرات دستگیر و بازداشت شدهاند. عدهای از دستگیرشدگان، هنگام وقوع حوادث، توسط مأموران انتظامی شهر شناسایی شده بودند. گروه دیگر بعداً بر اثر بررسیهای مأموران شناخته و دستگیر شدند. تعدادی از کسانی که دستگیر و بازداشت شدهاند افرادی هستند که در شهرها و بخشهای دیگر آذربایجان به پخش اعلامیه و یا فعالیتهای مشابه پرداخته بودند. این عده نیز به تبریز انتقال یافتهاند و تحقیق از آنها به وسیله مراجع قضایی ادامه دارد. عدهای از بازپرسها و دادیارهای دادسرای تبریز به زندان رفته و به بازجویی از دستگیرشدهها پرداختند. اما جزییات این تحقیقات و همچنین اظهارات دستگیرشدگان تاکنون اعلام نشده است. بر اساس بررسیهای به عمل آمده، تعدادی از مجروحان حادثه که هماکنون در بیمارستانهای تبریز بستری هستند، جزو تظاهرکنندگان بودهاند به این سبب این افراد نیز زیر نظر مأموران انتظامی قرار دارند.» رستاخیز در ادامه خبر به آمار مجروحان و شهدای تبریز پرداخته و مینویسد: «با درگذشت 3 تن از مجروحان حادثه تبریز، تعداد کشتهشدگان این حادثه به 9 نفر و مجروحین به 125 نفر رسید.» رادیو لندن نیز در بخش فارسی خود رد گفتاری با عنوان اوضاع داخلی ایران پس از واقعه تبریز گفت: «منابع دولتی ایران میگویند که نیروهای امنیتی در تبریز در حدود 450 نفر را به اتهام اعمال خشونتآمیز و خرابکاری در ضمن اغتشاشات روز شنبه دستگیر کردهاند. اکثر دستگیرشدگان را متهم کردهاند که شورشیان حرفهای بودهاند. دولت ایران رقم تخمینی خود را از تعداد کشتهشدگان از 6 به 9 نفر بالا برده اما ناظران بیطرف در تبریز گزارش دادهاند که بیش از 100 نفر کشته شدهاند. یکی از مخالفان دولت در ایران حتی تعداد کشته شدگان را 300 نفر ذکر کرده است.»  جنایات شاه و مدعیان حقوق بشر امام خمینی در 29 بهمن 1356 طی یک سخنرانی ضمن تجلیل از قیام 19 دی قم شدیداً به دولتهای آمریکا، انگلیس و دیگر دولتهایی که اعلامیه حقوق بشر را امضا کردهاند و اینک جنایات شاه را تایید میکنند، حمله کرده و منشأ سیهروزی ملت ایران را دخالتهای آمریکا دانسته و فرمودند: «ما همة بدبختیهایی که داشتیم و داریم ـ و بعد هم داریم ـ از این سران کشورهایی است که این اعلامیه حقوق بشـر را امضـا کردهاند. اعلامیه حقوق بشر را اینهایی امضا کردهاند که سلب آزادی بشر را در همه دورههایی که کفیل بودند و دستشان به یک چیزی رسیده است، کردهاند. سرلوحه اعلامیه حقوق بشر ـ سرلوحهاش ـ آزادی افراد است. هر فردی از افراد بشر آزاد است، باید آزاد باشد. همه باید در مقابل قانون علیالسواء باشند در محلشان؛ در سکنی آزاد باشند، در شغلشان آزاد باشند در مشیشان باید آزاد باشند. این اعلامیه حقوق بشر است که سرلوحهاش این مطلب است. از اول مسلمین بلکه همه بشر، از اول گرفتار اینهایی بودهاند که امضا کردند و تصویب کردند این اعلامیه حقوق بشر را. آمریکا یکی از آنهاست که تصویب کردند این را و امضا کردند این مطلب را که حقوق بشر باید محفوظ بماند. و یکی از حقوق بشر آزادی است. همین آمریکایی که اعلامیه حقوق بشر را ـ به اصطلاح ـ امضا کرده است، شما ببینید چه جنایاتی بر این بشر واقع کرده است.» امام در بیانات خود شخص شاه را مقصر کشتار 19 دی و 29 بهمن تبریز معرفی کردند و خطر تفکر جدایی دین از سیاست و وظیفه خطیر روحانیون در پرداختن به مسائل سیاسی جامعه را گوشزد نموده و با تشریح دخالتهای ائمه(ع) و پیشوایان دینی در امور سیاسی، شدیداً به بینش کسانی که انتظار منفی و سکوت در مقابل جباران را پیشه ساختهاند، حمله کردند. امام در بخشی دیگر از بیانات خود، با اشاره به اوضاع نابسامان اقتصادی ایران غارت منابع ملی به دست شاه و به نفع آمریکا و اسرائیل را محکوم نموده و همراهی با مردم بپاخاسته را وظیفه تمامی آزادگان دانسته و فرمودند: «ما از این سران دولتها [چه بگوییم] که اعلامیه حقوق بشر را امضا کردهاند و آزادی بشر را اعلام کرده اند، اینهمه مصیبتهای ما از اینهاست. از انگلیس بود، تا آن وقتی که یک قدری دستش کوتاه شد. حالا از شوروی است، و از آن طرف از آمریکا. همه گرفتاری ما زیر سر اینهاست. اینهاست که مأمورند اگر اینها دستشان را، سایهشان را از روی سر اینها بردارند، مردم اینها را پوستشان را میکنند. مصونیت دادند به آمریکاییها و آنها را مصون از همه چیز قرار دادند، در مقابلش هم یک چند تا دلار گرفتند آن وقت الآن هم که ملاحظه میکنید چقدر از آمریکایی و صاحبمنصبهای آمریکا در ایران هستند با چه حقوقها، با چه حقوقهای گزاف. اینها گرفتاریهایی است که ما داریم که تمام خزاین ما باید سرشار برود به جیب آمریکاییهــا، اگر یک تهمانده کمی هم بماند به جیب شاه و دار و دسته شاه باید برود. اینها هم در خارج ویلا بخرند، چه بخرند، در بانکها انباشته کنند اموال مردم را.» حوادث قم و تبریز نشان داد که اگر حکومت قانونی وجود داشت به جای توجه به اعتراضات منطقی و صحیح و احترام به احساسات مردم با اسلحه به آنها پاسخ داده نمیشد. روحانیت و ملت مسلمان این روشهای ضدانسانی را محکوم کردند و هرگز تسلیم برنامه های ضداسلامی نگردیدند.  واکنش رژیم و وابستگان آن اولین واکنشی که حکومت پس از اعلام حکومت نظامی در تبریز داشت آغاز موج دستگیری افراد مظنون به شرکت در قیام بود. پس از پایان روز 29 بهمن تنها در طول 48 ساعت 621 نفر از دانشجویان روانه زندان شدند. اقدام دیگر رژیم تعویض و تنبیه قاصرین واقعه قیام مردم تبریز بود. شاه برای تنبیه قاصرین واقعه تبریز یک هیأت بازرسی به آن شهر اعزام داشت و دستور داد تا مأمورانی که در پیش بینی و جلوگیری از واقعه تبریز قصور کردهاند تنبیه شوند. سپهبد آزموده که در زمان وقایع بهمن ماه تبریز، استاندار آذربایجان شرقی بود به تهران احضار و سپهبد شفقت به جای وی منصوب گردید. رئیس شهربانی آذربایجان نیز، تسلیم کمیسیون بررسی واقعه شد. پس از قیام تبریز، دولت کوشید تا با کنترل مطبوعات و رادیو و تلویزیون، تا حد مقدور آن را یک مسئله بیاهمیت جلوه دهد. هلاکو رامبد وزیر مشاور دولت آموزگار در مجلس اظهار داشت: «در شهر تبریز، عده ای اوباش و مزدوران خارجی که معلوم نیست در کدام تاریخ و از کدام مرز برای اینگونه تحریکات وارد ایران شدهاند، عملی شبیه به آنچه قشون مغول در برنامه داشت، با تمام حقارت و فضاحت در حد اوباش محلی، فجایعی در شهر تبریز به وجود آوردند و به مراکز فرهنگی و مراکز عمومی صدمه زدند. جعفریان یکی از اعضای حزب رستاخیز چند روز بعد از قیام اعلام کرد: «آشوبگران که تبریز را به آتش کشیدند تبریزی نبودند.» کلماتی نظیر کمونیستهای شناخته شده، مزدوران خارجی، مارکسیستها، مارکسیستهای اسلامی به طور خستهکننده از سوی دبیران حزب رستاخیز در مطبوعات و رادیو و تلویزیون تکرار میشد. این ادعا چنان بیاساس بـود که حتی برخی رسانههای خارجی، از قبیل «پیک ایران»، «بی.بی.سی» و رادیو عراق، آن را قبول نداشتند و از حرکت مردم تبریز با احترام یاد میکردند و برداشت سیاستمداران آنها این بود که پایههای رژیم سلطنتی، متزلزل و در معرض فروپاشی است. شاه در 8 اسفند در ورزشگاه بزرگ تهران سخنرانی تندی کرد و در آن به رهبران مذهبی حمله نمود و قیام مردم قم و تبریز را «مظاهر واپسین جان کندن اتحاد نامقدس سرخ و سیاه» نامید و گفت: «سیاست حداکثر آزادی را ادامه خواهیم داد زیرا ارکان این مملکت بر اساس انقلاب شاه و ملت چنان قوی است که مظاهر واپسین جان کندن اتحاد نامقدس سرخ و سیاه نمیتواند به آن خلل وارد کند.» این اتهام تا بدانجا واهی و بیپایه بود کـه حتی  حوادث قم و تبریز نشان داد که اگر حکومت قانونی وجود داشت به جای توجه به اعتراضات منطقی و صحیح و احترام به احساسات مردم با اسلحه به آنها پاسخ داده نمی شد  پس از قیام تبریز، دولت کوشید تا با کنترل مطبوعات و رادیو و تلویزیون، تا حد مقدور آن را یک مسئله بیاهمیت جلوهدهد  مورد قبول حامیان شاه نیز نبود. پارسونز مینویسد: «اینکه گفته شد ارتجاع سرخ و سیاه (اصطلاح مورد علاقه شاه در مورد مخالفانش) در پشت سر این تظاهرات و اجتماعات بودهاند، واقعیت نداشت.»  اعلامیه امام خمینی به مناسبت قیام مردم تبریز امام خمینی در پیام مهمی که به مناسبت قیام خونین 29 بهمن تبریز در 8 اسفند 1356 خطاب به مردم آذربایجان فرستادند، فرمودند: «سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز، درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز. درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد مرگ بر شاه خط بطلان بر خرافیگوئیهای او کشیدند. زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوهگویانی زدند که با بوقهای تبلیغاتی انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صددرصد مخالف است انقلاب سفید شاه و ملت مینامند و این نوکر اجانب و خودباخته مستعمرین را نجات دهنده کشور میشمارند. ...» «من نمیدانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده تسلیت بگویم؟ با چـه بیان ایـن قتلعامهای پی در پی را محکوم کنم؟ من از مقدار جنایات و عدد مقتولین و مجروحین اطلاع صحیح ندارم ولی از بوقهای تبلیغاتی معلوم میشود که جنایتها بیش از تصور ما است. با این وصف شاه افراد پلیس را که به قتلعام به دلخواه او دست نزدهاند به محاکمه میخواهد بکشد. خاطره بسیار اسفانگیز قم هنوز ما را در رنج داشت که فاجعه بسیار ناگوار تبریز پیشآمد که هر مسلمی را رنج داد و ما را به سوگ نشاند. من به شما اهالی معظم آذربایجان نوید میدهم، نوید پیروزی نهائی. شما آذربایجانیان غیور بودید که در صدر مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمه دادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور به پا خواستید و فداکاری کردید. تاریخ مشروطیت به یاد ندارد که این چنین مجلس سنا و شورا اهالی محترم و متدین آذربایجان را مشتی اوباش و بیدین معرفی کنند. از مجلسی که دستنشانده شاه است بیش از این توقع نیست. اکنون بعد از آن همه کشتار و جنایات تبریز و آن همه خونخواری های شاه مشتی سازمانی را با کارگرانی مجبور، با سرنیزه در گوشه و کنار کشور به راه انداخته تا با عربده کشیدن و به نفع دستگاه خیانت و جنایت تظاهرات به راه انداختن میخواهند لکه های ننگ را از سر و صورت این مستبد خونخوار شستشو کنند. غافل از آن که با آب زمزم و کوثر هم محو نخواهد شد. تاریخ رنج های ملت و ستمکاری و جنایات این پدر و پسر را ضبط کرده و در فرصتی منتشر خواهد کرد. ...» «با خواست خداوند قهار اکنون در تمام کشور صداهای ضدشاهی بلند است و بلندتر خواهد شد، و پرچم اسلام بر دوش روحانیون ارجمند برای انتقام از این ضحاک زمان به اهتزاز خواهد درآمد و ملت اسلام یک دل و یک جهت به پاس از مکتب حیات بخش قرآن آثار این رژیم ضداسلامی را محو خواهد کرد الیس الصبح بقریب؟»