نبرد اقتصادها در ایران پایگاه علوم اجتماعی اسلامی ایرانی: اداره جامعه بر اساس قوانین اسلام مطالبه ای مردمی است که در تاریخ معاصر جهان اسلام حداقل یک قرن سابقه دارد. اقتصاد اسلامی زیرمجموعه ای از یک نظام اجتماعی بزرگ تر و بانکداری اسلامی زیرمجموعه ای از نظام اقتصاد اسلامی است. تله فیلم پیشگامان یاری خدا و رسول نقد بانکداری موجود در ایران و طرح یکی از بدیل های آن یعنی صندوق های قرض الحسنه را موضوع خود قرار داده است. بنابراین ساختار فیلم بدین قرار است: ۱) طرح مشکلات و مسائل بانکداری موجود، ۲) ارائه یک نمونه موفق از صندق های قرض الحسنه (در شهرستان کاشمر) و ۳) نتیجه گیری و ارائه راه حل. فیلم با دو سخن از مقام معظم رهبری- امروز مسئله اقتصاد مسئله اصلی است- و امام خمینی- بانک ها به تدریج باید تعدیل شود و ربا به کلی قطع شود- آغاز می شود. سپس فتاوی سه تن از مجتهدین که بانک داری فعلی را نقد و توجه مخاطب را جلب می کنند: آیت الله مکارم شیرازی معتقد است بانک ها بهره می گیرند و اسم آن را کارمزد گذاشته اند. آیت الله نوری همدانی از این که بانک های ما اسلامی نشده اظهار تاسف می کند و اخذ دیرکرد و دادن سود به پول مردم را ربا و حرام می داند. همچنین آیت الله وحید خراسانی وام گرفتن از بانک ها و وام دادن به آن ها را که شرط سود قید شده باشد ربا و حرام اعلام می دارد. همه این بحث ها پیرامون اصل تحریم ربا در اسلام می گردند. ربا به لحاظ تاریخی سابقه بسیار طولانی دارد و در اغلب فرهنگ ها فرد رباخوار از سوی عموم مردم تقبیح می شده است، اما با شکل گیری سرمایه داری مدرن و نهادینه شدن آن در قالب سازمان های رسمی مقداری مشروعیت کسب می کند و اشکال بسیار پیچیده ای به خود می گیرد که تجزیه و تحلیل آن برای اکثر افراد میسر نیست. در همه کشورهای اسلامی از مصر تا مالزی تلاش هایی در مقیاس های مختلف برای اجرای اصول اقتصادی اسلام انجام گرفته که میزان موفقیت آن‌ها با شدت و ضعف همراه بوده است. به عنوان مثال مالزی در سال های اخیر موفق به ارائه الگویی از بانکداری اسلامی شده که انعکاس وسیعی در جهان اسلام داشته است. اولین موسسه مالی اسلامی مالزی (۱۹۶۹) هدفش فراهم آوردن تسهیلات حج برای مسلمانان بود. به تدریج دولت به طور گسترده وارد عمل شد و بانک مرکزی را مشوق تاسیس بانک های اسلامی در کشور قرار داد تا جایی که امروزه بخش قابل توجهی از فعالیت های اقتصادی مالزی در قالب این بانک ها انجام می گیرد. بنیان فکری عمده این بانک ها شراکت در سود و زیان از سوی طرفین است. البته سازنده فیلم الگوهای کلانی مانند مورد مالزی را موضوع خود قرار نمی دهد، بلکه یک تجربه موفق کوچک مقیاس در شهرستان کاشمر را بررسی کرده است. در ابتدای فیلم با مشتریان بانک درباره عملکرد بانک های فعلی- به خصوص بانک های دولتی- مصاحبه می شود. در مجموع مردم از بانک ها ناراضی اند و مشکلات وام گرفتن از آن ها را این طور برمی شمارند: طولانی بودن فرایند اخذ وام، شرایط سخت گیرانه بانک برای ارائه تسهیلات از جمله معرفی ضامن های خاص، بهره‌ی بالای وام ها، ارائه حجم انبوهی از مدارک به بانک (به طوری که گاه مراجعین مجبور به فاکتورسازی و کارهایی از این قبیل می شوند). یکی از شکوه های مردم به بانک ها این است که آن ها بر اصول اسلامی تکیه ندارند. مسئله اجتماعی که در این بخش فیلم توجه اصحاب علوم اجتماعی را جلب می کند بی اعتمادی میان کنشگران است. بانک و مردم به هم اعتماد ندارند. میان مردم هم میزان اعتماد پایین است. مردم بانک ها را سودجو می بینند و اعتمادی به اظهارات مسئولین آن ندارند. بانک به متقاضیان وام اعتماد ندارد و ضمانت های چندلایه از آن ها طلب می کند. مردم به هم اعتماد ندارند و کم تر حاضرند ضامن فردی برای وام گرفتن شوند. ربا جنگ با خدا و رسول اوست. آیا کسی هست که خدا و رسولش را یاری کند؟ کیست که به خدا قرض الحسنه دهد تا آن را برای او چندین برابر کند؟ فیلم با نمایش این آیات زمینه را برای ورود به بخش بعدی که معرفی یک صندوق قرض الحسنه موفق است آماده می کند. صندوق قرض الحسنه امام حسین (ع) در شهرستان کاشمر زیر نظر بانک مرکزی و در ارتباط با سازمان اقتصاد اسلامی ایران از سال ۱۳۷۷ فعالیت می کند. یکی از خیرین کاشمر بخشی از ملک تجاری خود را به مکان صندوق اختصاص می دهد و از هفتاد نفر از بزرگان شهرستان برای سرمایه گذاری و عضویت در هیات امنا دعوت می کند که در نهایت هفت نفر به عنوان اعضای هیات مدیره انتخاب می شوند. ادامه فیلم شامل صحبت های یکی از مسئولین صندوق و همان افرادی است که در ابتدای فیلم انتقادات شان را از بانکداری موجود اظهار کرده بودند. مسئول مذکور معرفی را با این بیت آغاز می کند: هر آن قدی که بهر خدمت مردم علم گردد/ بود بهتر از آن قامت که در محراب خم گردد. وی بیان می دارد در این جا از سپرده های مردم هرگز در فعالیتی غیر از خدمات قرض الحسنه استفاده نمی شود و بزرگ ترین سود که اعتماد مردم است با هیچ سودی قابل معاوضه نیست. کلام او مخاطب را به یک اقتصاد اخلاقی دعوت می کند و صندوق را جایی می داند که فعالیت های اقتصادی و اعمال معنوی با هم درآمیخته اند. به طور کلی مصاحبه شوندگان در پاسخ به سوال کیفیت عملکرد صندوق به این موارد اشاره می کنند: ۱) بین مردم و صندوق اعتماد متقابل وجود دارد و سازوکار ضمانت ساده است، ۲) صندوق هیچ نوع وابستگی به دولت ندارد، ۳) قرض الحسنه یک عمل معنوی گره گشاست (خدمت به همنوع)، ۴) ربا و نزول در صندوق جایی ندارد، ۵) تامین اعتبار فقط از سوی مردم و فقط برای مردم است، ۶) وام های صندوق فقط کارمزد دارد (۲ درصد) و پرداخت بهره و دیرکرد در آن وجود ندارد، ۷) به درخواست ها در کوتاه ترین زمان رسیدگی می شود و ۸) صندوق محل اشتغال تعدادی از افراد شده است. روی هم رفته می توان گفت صندوق امام حسین (ع) نزد مردم حسن سابقه دارد و مشتریان از کارکرد صندوق و نوع برخورد کارمندان آن رضایت خیلی زیادی دارند. از نظر مصاحبه شوندگان تبرک نام امام حسین (ع) موجب موفقیت صندوق شده و صاحب اصلی آن در واقع سیدالشهدا است. حتی محیط صندوق مکانی متبرک و مقدس تلقی می گردد چرا که در آن کار اقتصادی معنوی انجام می شود که معطوف به حل مشکلات واقعی مردم (تامین هزینه عمل جراحی، خرید جهیزیه، راه اندازی کسب و کار و …) است. پیام نهایی فیلم تشویق مردم به انتقال حساب های شان از بانک ها به صندوق هاست و متذکر شدن این نکته است که کنش اقتصادی را نباید صرفا با عقل حسابگرانه محدود پیگیری نمود بلکه می بایست منافع حقیقی را هم که در آخرت جاودان انسان نهفته است در تصمیم گیری ها لحاظ نمود (دستی که گره از کار خلق خدا باز کند یدالله است و شایسته بوسه). نکته قوت فیلم این است که با رویکردی فعال از صرف گفت و گو درباره اقتصاد اسلامی فراتر رفته و به یک موسسه اسلامی انضمامی که بیش از یک دهه عمر دارد رجوع نموده است. تفاوت صندوق امام حسین (ع) با قرض الحسنه های سنتی تر در این است که هم به لحاظ مقیاس از نمونه های سنتی بزرگ تر است و هم خود را با سازوکارهای سازمانی نسبتا پیچیده بروز کرده است. در مقابل، یکی از نقدهایی که به فیلم می توان داشت این است که اقتصاد شهرهای بزرگ که در حال جهانی شدن است تنوع و پیچیدگی دارد که برای پاسخگویی به آن ناگزیریم از مدل های کوچک مقیاس اسلامی به مراتب فراتر رویم. البته نمونه تجربی فیلم پیشگامان یاری خدا و رسول را بی تردید می توان گامی مهم به سوی این هدف والا دانست. نبرد اقتصادها در ایران,پیشگامان یاری خدا و رسول,پیشگامان یاری خدا,حکومت اسلامی,اقتصاد